Plotinos'ta Temaşa, Keşf, Bir ve Bir'in Görülmesi

Plotinos'un felsefesi, Platoncu geleneğin doruk noktası olarak, ruhun en yüksek gerçekliğe yükselişini temaşa (contemplation) yoluyla açıklar. Bu yükseliş, maddi dünyanın ötesinde, düşünülür (intelligible) alemden başlayarak, mutlak Bir'e (the One) ulaşmayı hedefler. Metinde yer alan Ennead VI.9'daki tartışmalar, Plotinos'un temaşa kavramını, keşf (intuition veya mystical discovery) sürecini, Bir'in doğasını ve Bir'in görülmesi (vision of the One) deneyimini detaylı biçimde aydınlatır. Aşağıda, bu metne dayanarak Plotinos'un görüşlerini sentezleyen bir metin sunuyorum. Bu, orijinal metnin ana hatlarını korurken, felsefi bir bütünlük içinde yeniden yapılandırılmış bir anlatımdır.

 

Temaşa: Ruhun Yükselen Bakışı

Plotinos'a göre temaşa, ruhun pasif bir gözlemden öte, aktif bir katılımıdır. O, ruhun maddi bağlardan kurtulup, düşünülür aleme yönelmesini gerektirir. Metinde vurgulandığı üzere, temaşa bir "içsel hazırlık" sürecidir: Ruh, tüm biçimlerden (forms) ve hatta zekâdaki (intellect) çokluktan arınarak, kendini saflaştırır. Bu arınma, erdemler (virtues), iç düzen (internal order) ve arınmalar (purifications) yoluyla gerçekleşir. Temaşa, zekânın iki gücünden ikincisini harekete geçirir: Birincisi, düşünülür varlıkları parça parça düşünmek (intellectual contemplation); ikincisi ise, zekânın ötesinde, Bir'e doğru bir "aşk dolu sıçrama" (ecstatic leap) yapmaktır.

 

Temaşa, bir "görme" (vision) olarak tanımlanır, ancak bu görme bedensel gözlerle değil, ruhun içsel ışığıyla olur. Metindeki benzetmede, bir eve giren kişinin önce süslemelere (forms) hayran kalması, sonra ev sahibini (the One) gördüğünde her şeyi unutması gibi, temaşa da düşünülür güzellikleri aşarak, Bir'e ulaşır. Bu süreç, ruhu "sarhoş" eder –zekâdaki "ayık" düşünceden daha üstün bir haldir, çünkü Bir ile birleşme (union) getirir. Plotinos, temaşayı, ruhun "kıpırdanması" (stirring) ve "uyanması" (awakening) olarak betimler: İyi (the Good) ruhu ısıtır, kanatlandırır ve yukarı taşır.

 

Keşf: İçsel Sezgi ve Ani Aydınlanma

Keşf, Plotinos'ta temaşanın doruk noktasıdır –bir "ani görme" (sudden vision) veya "sezgi" (intuition). Metinde, ruhun Bir'i "aniden gördüğü" (suddenly sees) anlatılır: Bu, akıl yürütme (reasoning) veya mantıksal adımlarla değil, doğrudan bir temasla olur. Keşf, hazırlık aşamasından sonra gelir: Ruh, tüm nesnelerden (purifications) soyunur, hiçbir "belirli nesne" (particular object) ile meşgul olmaz. Bu, bir "şok" (shock) veya "aşk çılgınlığı" (erotic frenzy) gibidir –Phaedrus'tan esinlenerek, ruh sevdiğiyle (the One) birleşir ve "ikisi tek olur" (they become one).

 

Keşf, olumsuzlamalar (negations) ve analojiler (analogies) yoluyla desteklenir. Metinde, Parménides'ten alınan negatif teoloji (negative theology) vurgulanır: Bir, "yerde değildir" (not in place), "düşünce değildir" (not thought), "biçimli değildir" (formless). Bu keşif, ruhu "gerçek varlığa" (true being) dönüştürür: Ruh, pişmanlık duymaz, kaygıdan kurtulur ve "sevinç" (joy) hisseder –bu, bedensel hazdan değil, "eski mutluluğa dönüş" (return to ancient bliss) kaynaklıdır. Keşf, zekâdaki varlıkları "parça parça" (piecemeal) düşünmekten öte, Bir'in "basit teması" (simple touch) ile bütünleşmektir.

 

Bir: Mutlak Basitlik ve Üstünlük

Bir, Plotinos'un metafiziğinin zirvesidir –mutlak basitlik (absolute simplicity), biçimsizlik (formlessness) ve aşkınlık (transcendence). Metinde, Bir "her şeydir ama hiçbir şey değildir" (all things but none of them): O, varlıkların türeticisi (source) ama kendisi varlık değildir; düşünce değildir, çünkü düşünce çokluk içerir. Bir, "düşünülürün ötesinde" (beyond the intellect) yer alır –zekâ, Bir'den türeyen bir "çokluk" (multiplicity) olduğu için, Bir'i "düşünemez" (cannot think it), ancak "sezgiyle" (intuition) kavrar.

 

Bir, İyi (the Good) ile özdeştir: O, "en büyük bilim" (greatest science) nesnesidir, ama akıl yürütmeyle ulaşılamaz. Metindeki Güneş benzetmesi (from Republic): Güneş nasıl nesneleri görünür kılar ama kendisi görünmezse, Bir de zekâyı aydınlatır ama kendisi "ışığın ötesinde" (beyond light) kalır. Bir, "büyüklüksüz" (without magnitude), "zamansız" (timeless) ve "hareketsiz" (motionless) –bu hareketsizlik, "muhteşem hareketsizlik" (majestic stillness) olarak yüceltilir. Bir, her şeyi üretir ama üretirken "kendini yitirmez" (does not diminish itself); o, "kendi kendine yeterli" (self-sufficient) olduğundan, düşünmeye ihtiyaç duymaz.

 

Bir'in Görülmesi: Mistik Birleşme ve Doruk Deneyimi

Bir'in görülmesi, temaşa ve keşfin zirvesi –bir "mistik birleşme" (mystical union). Metinde, ruhun Bir'i gördüğünde "ikisi tek olur" (they become one): Artık "ayrım" (distinction) yoktur; ruh "bedenini hissetmez" (no longer feels its body), "insan olmadığını söyler" (says it is not human). Bu görme, "ani" (sudden) ve "yer dışı" (placeless): Ruh, "hiçbir nesneyle yetinmez" (content with nothing else), pişmanlık duymaz, kaygıdan kurtulur ve "sonsuz sevinç" (infinite joy) yaşar.

 

Görülme nedeni: Bir, ruhu "ısıtır" (warms), "uyanır" (awakens) ve "aşk ateşiyle yakar" (inflames with love). Bu, Phaedrus'taki âşık çılgınlığı gibidir: Ruh, duyusal güzellikleri küçümser, düşünülür alemi aşar ve Bir ile "sarhoş birleşme" (ecstatic union) yaşar. Ancak bu, "ayık düşünceden üstün" (superior to sober thought): Zekâ, Bir'i "kendini düşünerek" (self-thinking) göremez; Bir, "düşüncenin ötesinde" (beyond thought) bir "basit sezgi" (simple intuition) ile kavranır.

 

Sonuçta, Bir'in görülmesi, ruhu "gerçek varlığa dönüştürür" (transforms into true being): Ruh, "güçlenir" (strengthens), "gerçek zekâya sahip olur" (possesses true intellect) ve "her şeyi terk eder" (abandons all else). Bu deneyim, "pişmanlık yokluğu" (no regret), "kaygıdan kurtuluş" (freedom from anxiety) ve "sonsuz huzur" (eternal peace) getirir –kötülükler silinir, çünkü Bir "kötülüğün ötesinde" (beyond evil).

 

Plotinos'un bu görüşleri, felsefeyi mistisizmle birleştirir: Temaşa, keşif yoluyla Bir'e yükselişi sağlar; Bir'in görülmesi ise, ruhun nihai kurtuluşu (salvation) ve birleşmesidir. Metin, bu süreci negatif teoloji, analojiler ve içsel deneyimle temellendirir, okuyucuyu maddi dünyadan aşkın gerçekliğe davet eder.