23 Temmuz 2022 Cumartesi

hayvanlara zihin var mıdır?

HAYVANLARDA ZİHİN

Öncelikle şunu belirtelim ki, hayvanlarda zihin olduğu tezi sadece Searle’e ait değildir. Onun dışında pek çok zihin filozofu da bazı hayvanların bir zihne sahip olduklarını kabul eder. Bu konu zihin felsefesinde gittikçe önem kazanmaktadır.

Searle hayvan zihinlerine dair bu tezleriyle zihnin biyolojik bir gerçeklik olduğunu kanıtladığı düşüncesindedir.

Searle açısından hayvanlarda yönelimlilik düşünce ve bilinç kesinlikle vardır; ama insanların bunu görmemelerini anlamak kolay değildir. Searle tezini, köpeğinin kendisini gördüğünde yaptığı havaya sıçrama ve kuyruğunu sallama gibi sevgi gösterisine dayanarak şöyle açıklar:

Eminim ki (a) köpeğim bilinçli; (b) Benim varlığımın farkında (niyetlilik) ; ve (c) Bu farkındalık onun mutluluk durumunu yaratıyor (düşünce süreci)

Herhangi birisi a, b, ya da c'yi nasıl inkar edebilir ki? Adaşı olarak söylüyorum: "Bu bizim 'kesin' kelimesiyle oynadığımız dil oyunudur."[1]

Pek az insan hayvanların bilince ve düşünceye sahip olduklarını inkar edebilir. Searle bu konuda daha çok hayvanlardaki zihni inkar eden sınırlı sayıdaki bilim adamını ve filozofu dikkate alır. Searle’e göre onların iddia ettikleri hayvan beyni düşünceyi ve bilinci üretemeyecek kadar basit değildir. Gerçekte hayvan beyni ve insan beyni arasında büyük anatomik benzerlikler; özellikle düşünceyi ve yönelimliliği üreten fizyolojik benzerlikler vardır. Bu benzerlikler hayvanlarda da zihinsel durumların ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin köpeklerin ve şempanzelerin duyu organları insanınkine çok benzer; bu nedenle onlar da insanlarınki gibi görme, dokunma, duyma vs. gibi duyumlamalara sahip olabilirler ve bu duyumlamalar beyinlerinde bilinç ve yönelim durumuna yol açar.^{^[2]}

Hayvanlarda zihinsel durumların olmadığı iddiasının temelinde onlarda dil olmadığı tezi vardır. Kartezyenlere göre dil insanın ayırt edici özelliğidir. Zihne sahip olmak için dile sahip olmalıdır. Hayvanlar dile sahip olmadıklarından, onların bir zihni de olamaz. Oysa Searle’e göre zihinsel durumlara sahip olmak için dil, olmazsa olmaz bir koşul değildir. Örneğin çocuklar henüz konuşmadan önce bilinçlidir. Bundan kuşku duyulamaz.^{^[3]}

Yönelimli ve bilinçli durumların hepsi dile aynı derecede bağlı değildir. Hayvanlarda zihin olmadığını söyleyenler bu ayrımı yapmazlar ve hayvanların hiçbir bilinci olmadığını iddia ederler. Örneğin P’ye inanmak, P’yi varsaymak, P’yi öngörmek; P’yi tahmin etmek, P’den emin olmak ve P’yi düşünmek birbirinden farklı durumlardır; bunların dille ilişkileri de aynı derecede değildir.

Searle’e göre bu tez yanlıştır; gündelik hayatta inançlara ilişkin söylemler bazen belirsizlik olacak şekilde çok çeşitlidir; bunlara ilişkin şok farklı terimler vardır: İnanç, kanaat, tahmin, sezgi gibi. Hayvanların inançları ve arzuları hakkında ayrıntılı açıklama yoktur. Bu durum yine de onların inançları arzuları olmadığı anlamına gelmez.^{^[4]}

Hayvanlarda zihinsel fenomenlerin varlığını sadece biyolojik natüralizme dayanarak kanıtlayabiliriz. Zihinsel fenomenler, insan ve hayvan beyinlerinde düşük seviyeli süreçlerden kaynaklanır ve bu süreçler beyinde yüksek düzeyde maddi özelliklere dönüşür. Burada Searle şunu da itiraf eder: Hayvanlarda zihinsel fenomenlerin varlığının açıklaması yoktur. Bu, sadece hayvanların gözlemlenen eylemlerinden varsayım olarak çıkarılmıştır.

O demektedir ki,

hayvanların ve bizim nöron sistemlerimiz muazzam çeşitlilikteki bu zihinsel durumları nasıl ortaya çıkarmaktadır? Bunu bilmiyoruz; ancak nasıl çalıştığını bilmemiz için bu bilgi gerekli değildir. İnsan ve hayvan beyinlerinin bilince neden olma olgusu da, bunu sadece insan ve hayvan beyinlerinin yapabilmesini gerektirmez. Belki, bizde ve diğer hayvanlarda var olan türde bir bilinç yapay bir âlet kullanılarak yaratılabilir, belki karbon tabanlı moleküllerden oluşmamış sistemlerde bilinç yaratılabilir. Ve bütün bildiğimiz, başka gezegenlerde ya da bizim sevgili galaksimizdeki, başka güneş sistemlerinde bizim karbon, hidrojen, azot ve oksijene yerel bağlılığımıza sahip olmayan hayvanların evrimleşip bilinç sahibi olmuş olabilecekleridir. ^{^[5]}

Searle olasılıkla imkansızlık arasında bir ayrım yapmaktadır ve çok düşük de olsa bir olasılığın asla imkansızlık anlamına gelemeyeceğini kabul etmektedir. Buna dayanarak yapay bilinçlerin ortaya çıkışı çok zayıf olasılık olsa da imkansız değildir.^{^[6]}

Searle’ün hayvanlarda zihnin varlığını savunan bu görüşlerinin kısa bir değerlendirmesini yapalım: Filozofa göre hayvanlarda zihnin varlığının kanıtı hayvanları belli durumlara ve kişilere verdikleri tepkilerdir. Bu tepkiler tıpkı zihne sahip olan insanların verdiklerine benzer. Bu benzerliklerden hareketle Searle çıkarımla hayvanların bilinçli ve niyetli sonuçta zihinli olduğunu kabul eder. Bize göre burada problem analojiye dayalı çıkarımdır. Hayvanların bilinçli insanların gösterdikleri tepkilerin analojik değeri olup olmadığıdır. Searle zihni sadece eylemlerin nedeninden, tepkilerin kaynağından ibaret görmektedir. Oysa zihin yukarıda anlattığına göre sadece eylemlerin değil yaşantıların da nedenidir. Üzüntü, acı, geçmişe pişmanlık, gelecek endişesi, yiyecek bulma, tuzağa düşmeme umudu gibi pek çok yaşantılar zihinde yaşanır. Zihinleri oldukları varsayılan hayvanlar bu zihinsel durumları yaşarlar mı? Biz hayvan olmanın ne olduğunu bilemediğimiz için soruya cevap veremeyiz. Öbür yandan bir başka önemli konu da şudur: Searle’ün “hayvanlarda zihin vardır” tezini ileri sürerken köpeği örnek verir. Ancak köpeğin eylemleri yaptığı değerlendirmeyi sadece köpekle sınırlamaz; bütün hayvanlara genişletir. Oysa bütün hayvanlar köpek değildir. Örneğin insanı tanıyan ve insanla iletişim kurmaya çalışan bir kartalın, bir kurbağanın veya kaplumbağanın bir yılanın zihni olduğunu düşünmek zorlama açıklamalar dışında pek de mümkün görünmüyor.

Görüldüğü gibi Searle görüşlerinin temelini olan oluşturan biyolojik natüralizmi izlemeyi bırakarak İMGELEMENİN İMKANLARINA BAŞVURMAKTADIR. Biyoloji empirik bir bilimdir. Konuları aktüel gözlemlenen olgulardır. Bu olguları nedensellik ilkesine dayanarak açıklar. Başka gezegenlerde evrimleşmiş bilince sahip hayvanların olabileceği düşüncesi biyolojiden çıkarılamaz. Sadece imgelenebilir. “Sonuçları imgelenebilir bilimsel olgu” kavramı olgunun uylaşımsal içeriğini keyfi bir şekilde değiştirmektir. Başka gezegenlerde evrimleştiği ve zihne sahip olduğu varsayılan hayvanların varlığından söz etmek sadece şu koşulla mümkündür: Eğer bizimkinden farklı bir gezegende Searle’ün dediği türden hayvanları olduğunu bilseydik, bundan başka gezegenlerde de bu tür hayvanların varlığını düşünebilirdik. Oysa şimdiye kadar böyle bir duruma rastlamadık. Sözü uzatmadan söylersek Searle kendi metodolojisini terk ederek imgeyi gözlem gibi sunmaktadır; İMGEYE OLGU SÜSÜ VERMEKTEDİR.

Bu konudaki son cümlem: KÜLTÜREL OLANIN BİYOLOJİK TEMELİ YOKTUR. Zihin Batı kültürünün bir kavramdır; kökeni Şamaniz’me kadar gider. KÜLTÜREL OLANIN BİYOLOJİK TEMELİ VARDIR DENİRSE O ZAMAN BİR HİNTLİ’İN NİRVANA’YI BİYOLOJİMİZDE ARAMASINA ŞAŞIRMAK İMKANSIZDIR.

[1] Searle, Bilinç ve Dil, s.101.

[2] Searle, Bilinç ve Dil, s.104.

[3] Loc. cit.

[4] Searle, Bilinç ve Dil, s.106.

[5] Searle, Bilinç ve Dil, s.113.

[6] Searle, Bilinç ve Dil, s.114.

16 Temmuz 2022 Cumartesi

ZİHİN BİR MİTOLOJİDİR

Zihin ontolojik olarak var mıdır?” Yoksa hipotetik bir kavram mıdır?

Bu konuda şunları söyleyebiliriz: Zihin Searle’ün iddia ettiği gibi doğal biyolojik süreçler bütünü değil; Batı kültürünün bir kavramıdır. Homerosta’ki ruh tasavvurunun evrimleşerek günümüze gelmiş şeklidir. Ruh Homeros zamanında hayat anlamına geliyordu ve soluk almak demek olan ψυχή’yle (psykhe), ile eş anlamlıydı. Grekler bu kelimeye daha sonra çok farklı etkinliklerimizin merkezi anlamını verdiler. Düşünme de bu etkinliklerin en önemlisiydi. Descartes yukarıda psikolojik ögeler söylediğimiz gibi kavramı sekülerleştirmek için psikolojiden arındırdı; günümüzde beynin ve nöronların görüntülenmesiyle nörolojik-biyolojik bir temele dayandırılmaya çalışılan hipotetik ve mit bir kavramıdır. Bir inanç konusudur. İster entelektüel isterse duyusal aktivitelerimiz olsun; bunların vuku buldukları bir yer gibi anlaşılan zihin yoktur. Algılama fark etme hatırlama, umma, korkma, bekleme vs. gibi kapasitelerimizin/yatkınlıklarımızın yeri zihindir.” mitolojisi, Batı düşüncesinde zihni mekânsallaştıran bir metafordur. Bu metafor “duyguların yeri kalptir.” mitolojisinden hiç de farklı değildir.

Zihnin gerçeklik değil de metafor olduğunu ileri sürerken şu üç gerekçeye dayanacağız:

A. Varlık-nitelik ilişkisi açısından: Nitelikler, nitelikler olarak yoktur; bir şeyin nitelikleri olarak vardır. Ya da var olanı özgün nitelikleriyle biliriz. Niteliklerin nerede bulunduğunu doğrudan gözlemleriz. Örneğin kırmızılığı gülde, yeşilliği yaprakta, yumuşaklığın pamukta, yuvarlaklığı kürede vs. olduğunu gözlemleriz ve biliriz. Bulunmaya ilişkin gramer şudur: “Adı… olan ve … niteliğine sahip bir şey vardır.” Örneğin “Kitap kapağı denen ve rengi mavi olan şöyle bir nesne vardır.” deriz. Bu ifadeyi “X, ..dir.” örneğin “Kitap kapağı mavidir.” şeklinde söyleyebiliriz. Deneylemek duyu organları yetersiz ise görüntüleme teknikleriyle yapılabilir. Örneğin atomların elektronların deneyimi böyledir.

Zihne gelince; onun zihinsel durumlar denen edilgilerle ilişkisinin dorudan deneyimi yoktur. Öte yandan zihinsel denen durumlar doğrudan gözlemlenemez. Bu nedenle onların ontolojisi yoktur; sadece ifadeleri vardır. Bu ifadeler de birinci şahıs sözcelerdir. Başka bir deyişle sübjektif yaşantıların öğrenilmiş grameridir. “Üzülüyorum.”, “Seviniyorum.”, “Mutluyum.” gibi içsel durum ifadeleri olgu sözceleri değil, yaşantı ifadeleridir.

Burada temel problem şudur: Yaşantılar fenomen midir? Kişinin içinde bulunduğunu düşündüğü durumlar yani yaşantılar fenomen değildir. Fenomenin özelliği nesnel bir şeyde gözlemleyenden bağımsız olarak ortaya çıkma görünme ve gerektiğinde deneyimlenmedir. Fenomen referansta bulunabildiğimiz bir deneyim objesidir. Oysa yaşantılar karşımızda görünen ve işte diye işaret edebildiğimiz bir olgu değildir; gramerle ifade edilmiş durumlar olarak vardır.

Zihin filozofları gibi Searle de “fenomen”in uylaşımsal gramerini terk eder; yaşantıları zihinsel fenomenler diye niteler. “İçsel yaşantı olan fenomen”, bu kavrama dayanarak yapılan açıklamaları anlamaya izin vermez.

Bu biraz da uzun açıklamalarımızın sonucu şudur: Eğer yaşantılar bir fenomen değilse ve zihinsel bir fenomenden söz edemezsek bu durumda kendisinde zihinsel fenomenlerin göründüğü bir zihinden de söz edemeyiz. Kısaca Zihin bir addan ibarettir.

2 Reel antropoloji açısından. Bu açıdan “zihin” tıpkı beynimiz dahil bedenimizin organları gibi bütün kültürlerde var olan bir kavram değildir.

Reel antropoloji dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan ve Batılı insanla karşılaşmamış, onunla hiçbir yakınlığı ve benzerliği olmayan, ondan asla etkilenmeyen toplumların ya da topluluklara ilişkin araştırmalardır. Reel antropolojik veriler de bu araştırmaların sonuçlarıdır. Örneğin aborjinlere Eskimolara pirahalara dair antropolojik araştırmalarımız bize onların kültürleri, dilleri, dünya görüşleri vs. gibi konularda bilgiler verir. Bu bilgiler insani olguların anlaşılmasında ve açıklanmasında son gereklidir ve derece yararlıdır.

Reel antropoloji açısından baktığımızda diyebiliriz ki, zihin sadece Batı kültürünün bir kavramıdır. Bu kavramı bilmeyen pek çok halk vardır. Yine onların psişik hayatı vardır. Bir şeye inanırlar, üzülürler, sevinirler, bir şeyden pişman olurlar, korkarlar vs. Zihin filozoflarının zihinsel fenomenler dedikleri şeyler Batılı olmayan toplumları dikkate aldığımızda sadece içsel kapasite ve yatkınlık fiilleri’dir. İnsanların bu fiilleri ifade edebilmeleri için hangi durumlarda ve hangi kelimelerle ifade edileceklerini öğrenmeleri yeterlidir. Bu öğrendikten sonra bunları dile getirebilirler; “korkuyorum”, “üzülüyorum”, “seviniyorum” vs. gibi birinci tekil şahıs fillerle başkalarına anlatabilirler.

3 Fiktif antropoloji açısından: Fiktif antropoloji ise reel antropolojik verilerden hareketle yapılan çıkarımlardır.” Fiktif antropoloji: Bizimkine az veya çok benzeyen ve dilimizi hiç bilmeyen bir topluluk olsun. Onların üyeleri bizim aramızda yaşasın. Onların zihni olmadığını düşünelim. Onlar bizim eylemlerimizi gözlemlesinler; ne zaman hangi eylemleri yaptığımıza baksınlar. Bir süre sonra bizim eylemleri yapma nedenimizi anlayacaklardır. Biz onların dilini onlar da bizim dilimizi öğrenebilirler ve bizimle iletişim kurabilirler. Böylece onlar düşüncelerini duygularını acılarını, hoşnutsuzluklarını, depresyonlarını, yaşama sevinçlerini vs. bize ifade edebilirler. Zihinsiz olmalarına rağmen reaksiyonlarının zihni olan insanların reaksiyonlarıyla aynı olduklarını görebiliriz. Bizim için bunu bilmek de önemlidir. Daha iyisi şunu keşfettik: Fizyoloji ve psikoloji laboratuvarlarımız bu insanlara dair, doğru ve bilimsel bilgiler verebilir; çünkü onların dilleri dâhil, reaksiyonları tümüyle ruhu olan insanların reaksiyonlarıyla aynıdır. Onlara yazımızı, sayı saymayı, kafadan hesap yapmayı öğretebiliriz. Onlara düşündüklerini, kafadan hesaplama yaptıklarını, üzüldüklerini, sevindiklerini, umut ettiklerini vs. dikkate alarak şöyle diyebiliriz: Sanki sizin de bizimkine benzeyen bir zihniniz vardır. Onlar bunu kabul etmeyeceklerdir ve şöyle diyeceklerdir: Biz sizden sizin dilinizi ve hesaplama biçimini vs. öğrendik. Sizin sahip olduğunuz şeye zihne biz sahip değiliz; bu nedenle sizin sahip olduğunuz zihni bilemeyiz. Sizin bize öğrettiğiniz kafadan hesaplamayı, verdiğiniz emirleri spontane olarak yaparız.

Bu zihne sahip olmayan bu spontane insanlar bizi yeterince tanıdıklarında ve analiz ettiklerinde bizden farksız davranırlar. Onların bizim gibi davranabilmeleri için bir zihne sahip olmaları gerekmez.

Burada şu tezi ortaya koyabiliriz: Kapasite ve tepki eylemlerinin iki türü vardır.

1 Dil öncesi kapasite/tepki eylemleri. Bunlar doğal eylemlerdir, çocukların ve hayvanların eylemleridir. Biyolojik/psikolojik ihtiyaçların ve dışsal faktörlerin etkisiyle yapılır ve bireyin doğasından içkindir. Bu eylemler oldukça sınırlıdır.

2 Dille birlikte olan tepki/kapasite eylemleri: Bu eylemler dilsel ifadelere ihtiyaç duyarlar. Kişi içsel yaşantılarını dille fark eder ve yaşar. İçsel yaşantılara yol açan faktörler çok çeşitlenmiştir. Bir ve aynı adı taşıyan içsel yaşantının da pek çok nüansı vardır Bir kişi bir yaşantısını çeşitli zamanlardaki yaşantılarıyla karşılaştırabilir. Bunlar bir sürede olup biter. Üzüntü, sevinç, mutluluk vs. Bir etkinin süresiyle veya bir etkiyi hatırlamanın süresiyle sınırlıdır. Etkinin hissedilmesi veya hatırlanması fiziksel ya da psikolojik sürelerde bir yaşantıya yol açar. Bu etki de ancak dilin işin içine girmesiyle mümkündür. Dilimizin kelimelerini kullanmadan bir etkiyi hissedemeyiz ve hatırlayamayız; sonuçta yaşayamayız. Bu nedenle zihin filozoflarının zihinsel fenomenler dedikleri içsel yaşantılar dille algıladığımız dünyayı yine içsel konuşma ile yaşarız.

Antropolojik araştırmaların sonucu şudur: Zihin, kültürel bir kavramdır; her toplum bu kavramı bilmeyebilir; ama insanın zihinsel diyebileceğimiz kapasiteleri vardır. Gramatikal ifadeler bize şunu gösterir: Anlamak, bilmek vs. gibi pek çok zihinsel terimler, kapasitelerimizin bir sonucudur. Zihin, büyük ölçüde bir kapasiteler sistemidir. Örneğin görme, konuşurken kelimeleri hatırlama, bu sistemin bir parçasıdır; alfabeyi ezberleme ve satranç oynama gibi bazı kapasiteler, egzersiz sonucunda aktüelleşir; bunların bazıları da otomatik olarak işler. Dili öğrenme ve gramere uygun kullanma, kafadan hesaplama, sorular sorma, sorulara cevaplar verebilme, bu kapasitelerin sonucudur. Kültür ve uygarlık durumları ne olursa olsun, insanlar, bu kapasiteleri kullanarak soyut işlemler yapabilirler; çeşitli duygulanımlar yaşarlar; bu duygulanımlarını söylemlerle ifade ederler.

17 Haziran 2022 Cuma

Evrenin ortaya çıkışına ilişkin metafizik bir problematik olamaz

Evren olgu değil var olandır. Bütün olarak ve varolan olarak evrenin başlangıcı açıklama konusu olamaz. Çünkü var olan verilidir ve karşımızdadır ne ise öyledir. Var olanın betimi olabilir; ama nasıl ortaya çıktı sorusu sorulamaz. Bu nedenle metafiziğin evrenin nasıl ortaya çıktığına ilişkin açıklamaları açıklama değildir. Sadece olgular açıklanır. Nesneye göre atomlar ne ise evrenin bütününe göre olgular da öyledir. Nesne sabit statik değişmez kendine özdeş olarak vardır. Olgular ise tıpkı değişmez nesnelerdeki dinamik ve hareketli atomlar gibidir. Nasıl ki atomlardaki hareketleri dinamizmi nesnelerden bağımsız olarak ele alıyorsak evrendeki olguları da gerçekleştikleri dünyanın bütününü dikkate almadan açıklayabiliriz. Sözü uzatmadan söyleyebiliriz. Metafizikçilerin arkhe problemi sahte bir problemdir. Kozmogoni kültürde verilmiştir. Her kültür evrenin nasıl ortaya çıktığını kendine göre açıklar; kültürel kozmogonilerin sözde rasyonel bir yorumu olamaz. Kozmogoniye ilişkin kültürel verile önermesel tutumdur yani doğrulanabilen ya da yanlışlanabilen önermeler farklı olarak kişinin anlatı karşısında onaylayıcı tutum takınmasıdır.

23 Nisan 2022 Cumartesi

METAFİZİĞİN İLK DÖNEMİNE DİL FELSEFESİ AÇISINDAN BİR YAKLAŞIM DENEMESİ

Metafiziğin ortaya çıkış koşullarına ilişkin kuşkularımız şöyledir. Burada önce şu konuyu açıklığa kavuşturalım: Bu kuşku gerçekten kuşku mudur? Daha doğrusu haklı kuşku mudur? Metafiziğin ortaya çıkmasından kuşkumuz haklı değilse o zaman söyleyeceklerimizin temeli yok demektir. Peki hangi kuşku haklıdır? Gerekli koşullara sahip olan kuşku. Eğer gerekli koşullara sahip değilse hiçbir kuşku haklı değildir. Bunu bir kişinin “Aya gittim.” sözcesinden kuşku örneğiyle açıklayalım. Bir kişi 1900 yılında “Aya gittim.” deseydi bundan kuşku duyardım. Çünkü o dönemin koşullarında bu imkansız bir şeydi. Çünkü uzay teknolojisi yoktu. Ona şöyle derdim” Bu imkansız.” Fakat aynı sözü 2000’li yıllarda söyleseydi bu mümkün olurdu; ama yine de söyleyenin durumu kuşku ortaya çıkarabilirdi. Burada kuşkulu ile imkansız arasında bir ayrım yapmalıyız. İmkansız koşulların değişmesiyle mümkün olabilir; ama kuşkulu da

Sözü uzatmadan söylersek metafiziğin başlangıç dönemine ilişkin söylenenler kuşkuludur. Kuşkumuzun nedenleri şunlardır:

A Bu konuda söylenenlerin bilgi değeri taşımaması: Çünkü söylenenler bir diyalog ortamında duyulan sözlerin aktarımı değildir; yüzyıllar sonra duyulan sözleri nakletmekten ibarettir. Daha somut konuşursa, Thales’in “Her şeyin aslı Şudur.”dediğini söyleyen kişi ister filozof isterse doksograf olsun bunu kendisi doğrudan Thales’in ağzından kendisi duymadı; sadece başkalarından duyduklarını söyledi veya yazdı. Tanıklığın prototipi mahkemelerdeki tanıklıktır. Mahkemede tanık olan kişi “Bunu duydum” derse bu tanıklık kabul edilmez. Tanıktan bizzat şahitten olayı gözleriyle görüp görmediğini söylemesi istenir. Felsefenin başlangıcına dair ifadeler de böyledir. Eğer bunlar bir tanıklık ise söyleyenlerin “Böyle dedi.” denen sözlerin örneğİn “Her şeyin aslı sudur, aperiondur, havadır.” Diye söylenen sözlerin söylendiği ortamda bulunmaları gerekirdi. Oysa böyle bir durum yoktur. Kısaca aktarılanlar duyumlamalardan ibarettir. Aktaranlar da tanık konumunda olamazlar.

2. Bir an aktarılanların doğru olduklarını kabul etsek bile son aktarıcıların doğru aktardıklarının ölçütü de yoktur. Aktarılan sözün aktarıldığı gibi olduğunun aktara güvenmekten başka kanıtı yoktur. Oysa güven bir kanıt değildir.

3. Eğer söz konusu filozoflar söylendiği gibi konuşmuşlarsa bunu hangi diyalog ortamında ve hangi bağlamda söylemişlerdir? Bu belli değildir. Bağlam belli olmadığından bu sözleri rasyonalize etmek için sürekli yorumlama ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Burada temel problem şudur: Verilmeyen bağlam yorumla ortaya çıkarılamaz; sonradan belirlenemez. Bağlamlarının belirsiz oluşu bu filozofların sözlerinin anlamını anlamayı sonsuza kadar imkansız kılar.

4 Anlatıldığı şekliyle ilk filozofların söyledikleri gündelik hayat deneyimine aykırıdır. Greklerin deneyimlerine aykırı olan bu sözleri zihinlerinde nasıl imgeleyebildiklerini anlamak mümkün değildir. Örneğin “Her şeyi aslı “apeiron’dur” “havadır.” sözünün anlamı öğrenilmiş değildir. Bunlara ilişkin hiçbir deneyim yoktur. “Her şeyin aslı” ifadesi bir inanç olmanın anlamsızdır. “Her şeyin aslı, kaynağı” ifadesi empirik nesneler için kullanılamaz. Dünyanın bütün dillerinde böyle bir bildirim için kullanım yoktur.

5. “Her şeyin aslına ilişkin bu söz bir Grek için olgu durumu değildir. Bir Grek mobilyanın aslının ağaç, bir heykelin ham maddesinin mermer; elbisenin hammaddesinin yün olduğunu bilir; bunlara ilişkin gözlemle doğruladığı bilgisi vardır. Bir şey bir şeyden çıkar. Bir şey sadece bir şeyden çıkar. Bu sözceler deneyimle doğrulanan veya yanlışlanan olgu sözceleridir. Oysa “her şeyin aslı” ifadesi dilin yanlış kullanımıdır. Bu nedenle olgu sözcesi değildir. Grek bunu olgu sözcesi olmadığı için imgeleyemez. Sonuçta Bu sözceler anlamsızdır.

6. Bu sözceler belli bir dinleyici huzurunda söylenmedikleri için onaylanma koşulunu da içermez. İletişim ortamında bir bildirim sözcesi dinleyen tarafından onaylanır ya da onaylanmaz. Oysa metafizik bu sözcelerin onaylayan ya da onaylamayan muhatapları olmadığından bildirim değildir.

7. Bir ve aynı konuda üç farklı ifadenin olması kimin doğru söylediği problemini ortaya çıkarır. Fakat bu üç tezden hangisinin doğru olduğunu belirleme imkanımız yoktur. Çünkü bunlar bildirim değildir. O nedenle içlerinden hangisi doğrudur? sorusu da anlamsızdır.

Kuşkusuz nesnelerin kaynağına ilişkin inanç sözceleri vardır. Başka bir deyişle çeşitli kültürlerde her şeyi tek bir kaynaktan geldiğine inanılabilir. Örneğin bir ilkel atasının engerek yılanı olduğuna bir ilkel Afrikalı her şeyin yaratıcı ruhun eseri olduğuna inanabilir. Ancak bize anlatıldığına göre ilk filozofların evrenin tek bir ilkesi olduğuna inandıkları söylemez. Onlar inanıyorum ki, her şey …den türemiştir.” diye bir önermesel tutum ortaya koymazlar.

Mitolojik bir rasyonalite adına örtük biçimde onların empirik bir bildirimde bulundukları ve böylece insanlığın mitolojiden bir tür bilim çağına geçtikleri iddia edilir. Oysa bu sözceler Greklerin onaylayacakları bildirim değildir. Bir Grek’in her şeyin bir ana maddeden türemesini imgelemesi imkansızdır. Onun dilinde bu sözce anlamsızdır. Gözlemlenebilir bir olgu durumuna dair bir şey söylemez. Filozof her şeyim sudan, apeirondan veya havadan nasıl çıktığını doğrudan gözlemlememiştir.

Kısaca söylersek bu sözceler ne inançtır, ne bildirimdir ne tahmindir. Hiçbir kategoriye girmez.

I Metafiziğin ortaya çıkış koşullarına ilişkin kuşkularımız şöyledir. Burada önce şu konuyu açıklığa kavuşturalım: Bu kuşku gerçekten kuşku mudur? Daha doğrusu haklı kuşku mudur? Metafiziğin ortaya çıkmasından kuşkumuz haklı değilse o zaman söyleyeceklerimizin temeli yok demektir. Peki hangi kuşku haklıdır? Gerekli koşullara sahip olan kuşku. Eğer gerekli koşullara sahip değilse hiçbir kuşku haklı değildir. Bunu bir kişinin “Aya gittim.” sözcesinden kuşku örneğiyle açıklayalım. Bir kişi 1900 yılında “Aya gittim.” deseydi bundan kuşku duyardım. Çünkü o dönemin koşullarında bu imkansız bir şeydi. Çünkü uzay teknolojisi yoktu. Ona şöyle derdim” Bu imkansız.” Fakat aynı sözü 2000’li yıllarda söyleseydi bu mümkün olurdu; ama yine de söyleyenin durumu kuşku ortaya çıkarabilirdi. Burada kuşkulu ile imkansız arasında bir ayrım yapmalıyız. İmkansız koşulların değişmesiyle mümkün olabilir; ama kuşkulu da

Sözü uzatmadan söylersek metafiziğin başlangıç dönemine ilişkin söylenenler kuşkuludur. Kuşkumuzun nedenleri şunlardır:

A Bu konuda söylenenlerin bilgi değeri taşımaması: Çünkü söylenenler bir diyalog ortamında duyulan sözlerin aktarımı değildir; yüzyıllar sonra duyulan sözleri nakletmekten ibarettir. Daha somut konuşursa, Thales’in “Her şeyin aslı sudur.”dediğini söyleyen kişi ister filozof isterse doksograf olsun bunu kendisi doğrudan Thales’in ağzından kendisi duymadı; sadece başkalarından duyduklarını söyledi veya yazdı. Tanıklığın prototipi mahkemelerdeki tanıklıktır. Mahkemede tanık olan kişi “Bunu duydum” derse bu tanıklık kabul edilmez. Tanıktan bizzat şahitten olayı gözleriyle görüp görmediğini söylemesi istenir. Felsefenin başlangıcına dair ifadeler de böyledir. Eğer bunlar bir tanıklık ise söyleyenlerin “Böyle dedi.” denen sözlerin örneğn “Herşeyin aslı sudur, aperiondur, havadır.” Diye söylenen sözlerin söylendiği ortamda bulunmaları gerekirdi. Oysa böyle bir durum yoktur. Kısaca aktarılanlar duyumlamalardan ibarettir. Aktaranlar da tanık konumunda olamazlar.

Kısaca söylersek bu sözceler ne inançtır, ne bildirimdir ne tahmindir. Hiçbir kategoriye girmez.

30 Mart 2022 Çarşamba

"VARDIR"IN MEŞRU OLAN VE OLMAYAN KULLANIMLARI

Varoluş sözceleri felsefede her zaman önemli karışıklığa neden olmuştur. O nedenle burada konu hakkında biraz ayrıntıya girelim.

Filozoflar “Mutlak varlık”tan söz ettiklerinde “Varlık”ı tanrılaştırdılar. Kavram olarak Mutlak Varlık’taki “varlık” hipotetiktir, gramatikal bir özneden başka bir şey değildir, “Mutlak” da yüklem olamaz. Bu iki kelimenin yan yana gelmesi dil ötesi bir şeyi varsayar. Bu nedenle “Mutlak Varlık”ın yer aldığı cümleler anlamsızdır. “Mutlak Varlık”ın monoteist kültürlerde Tanrı veya Allah karşılığında kullanılmaları kesinlikle yanlıştır.

Biz burada “Mutlak Varlık”la ilgili dilsel problemlerden çok şu sorunu ele alacağız: “Varlık” nesneye ilişkin bir bildirim olabilir mi? Bir şeye “vardır” demek doğru mudur? Doğruysa hangi durumda ve anlamda “vardır” diyebiliriz.

Dünyanın bütün dillerinde varoluş, anlamlı önermeler kurmaya izin vermez. Gelişmişlik derecesi ne olursa olsun herhangi bir dil varlığı, nesnenin yüklemini yapmaz. Örneğin; çocuğuna bir Eskimo fok balığını, bir Afrikalı zürafayı anlatırken “Fok vardır.”, “Zürafa vardır.” şeklinde değil, “Şu foktur.”, “Şu zürafadır.” diye anlatır. Dil, başlangıçta göstererek öğretilir ve öğrenilir. Gösterme, adı nesneye bir etiketi yapıştırır gibi yapıştırma demektir. Öğrenme de bir bellemedir, öğrenilen adı nesneye yapıştırılmış bir yazıyı okuma gibidir. Kısaca nesnelerin adları ve varoluşları birlikte öğrenilir. Sadece var olanın adı vardır.

Varoluşla ilgili önermeleri ifade etmeye çalıştığımız gündelik dilin cümleleri, yapısal bakımdan kusurludur yani yanlış oluşturulmuştur. Bir varoluş yargısı bir obje hakkında bir şey söylemez. Bir şeyin var olduğunu söylemek, onu nitelemek değildir. Varlık yüklem gibi görülemez. Örneğin; “Dünya vardır.”, “Aristoteles vardır.”, Tanrı vardır.” şeklindeki önermeler totolojidir; onun hakkında hiçbir şey söylem bir nitelik bildirmez, çünkü varoluş bir objenin niteliği, bireylerin otantik bir yüklemi olamaz. Her anlamlı sözce, bir obje ve bir durum arasında doğrudan bir ilişki kurar veya ilişkinin yokluğunu bildirir. “Su sıcaktır.”; “su” ile “sıcak” arasında bir ilişki kurarız. “Su sıcak değildir.” dersek böyle bir ilişkinin olmadığını söyleriz. Oysa “Su vardır.” dersek “su” ile “varlık” arasında, bir ilişki kurmayız. Çünkü “varlık” bir durum değildir.

Var olmak özel ve özgün bir içeriğe sahip değildir. Bu nedenle var olduğunu söylediğimiz objelere ilişkin hiçbir belirlenimde bulunmayız. Oysa “Deniz dalgalıdır.” dersek denize ilişkin bir betim yaparız. Varoluşun bir içeriği olsaydı bazı objelerin varlığını reddedebilirdik ve var olmayan nesnelerin bulunduğunu ileri sürebilirdik, örneğin, “Yuvarlak kare vardır.” diyebilirdik.

Varlık bir nitelikse o zaman bir obje hakkında bir şey söyleriz. Örneğin; “Gözlük masadadır.”, “Kaldırımdaki insanlardan bazıları acele yürüyorlardı.” sözceleri “gözlük” ve “insanlar”ın durumlarına dair bildirimlerdir. Varlık, nitelik olmadığından olumsuzlanamaz. Örneğin; “Gözlük vardır.”, “Yeryüzünde insan vardır.” yargılarını düşünelim. Bu yargıların olumsuzlarını söylemeyiz; “Gözlük, yoktur.”, “Yeryüzünde insan yoktur.” diyemeyiz. Bir yargı olumsuzlanamıyorsa bir bildirim değildir. Yani “gözlük” ve “insanlar” hakkında hiçbir şey bildirmez.

“X vardır.” demek, “En az şu özellikte X vardır.” demektir. Bir özel ad taşıyana, mantıksal bir çelişki yükleyebilmemiz için onun en mantıksal çelişki dışında kalacak bir niteliği olmalıdır. Kısaca söylersek bir şeyin var olduğunu söylemek, bu şey hakkında bize hiçbir şey öğretmez. Konuşmak her zaman bir şeyin var olduğunu dillendirmek, örneğin, “Kumaş vardır.” sözcesini telaffuz etmek değildir, tersine bir şeyi hangi durumdaki olduğunu bildirmektir, örneğin, “Reyonda 2 m. uzunluğunda gri renkte kumaş vardır.” demektir.

Kuşkusuz “varlık” kelimesinin anlamlı olarak kullanıldığı önermeler de vardır. Örneğin;

1. “Dördün kare kökü vardır.”;

2. Sadece bir İstanbul vardır.”;

3. “Adı Turgut Özal olan bir Cumhurbaşkanı vardır.”;

4. “Cüzdanımda yüz lira vardır.”

gibi önermeler. Bunlarda “varlık”, “yokluk”un karşıtına işaret etmez. Bunlardan (1)’de (4)’ün sahip olduğu bir şey, (2)’de bir şehrin bütün şehirlerden güzel olduğu, (3)’te Turgut Özal’ın bir kişi değil, tarihte yaşamış biri olduğu ve (4)’te cüzdanda yüz liranın bulunduğu anlatılır.

26 Mart 2022 Cumartesi

PROTOKOL SÖZCELER

Viyana Çevresi’nin temel tezlerinden biri de şudur: Bilginin ve bilimin ilk ögelerini oluşturan sözceler deneyim ürünüdür. [1] Bilimsel yapının temeli şu şekildeki sözcelerden oluşur: Şu anda veya şu durumlarda, şu gözlemlenmiştir ya da sınanmıştır.[2] Temel sözceler bir gözlemcinin doğrudan deneyimini ve algılamasını betimler. Carnap bunlara “protokol sözceler” adını verir. Bütün karmaşık sözceler protokol sözcelerine indirgenebilir.

Viyana empirizmine göre duyumlamalar protokol sözceler biçimini almalıdır. Protokol sözceler bir kişinin şu anda ve şurada hissettiği şeyi betimlemeye izin verir. Onlar kesinlikle doğrudur. Bilim, fizik realiteye ilişkin tam bir teori elde etmek için bu sözceler arasındaki ilişkileri anlamalıdır.

Protokol, Grekçe πρωτοκολλον’un (protokollon)’un Batı dillerindeki karşılığıdır. πρωτοκολλον Grekçe’de “ilk” anlamına gelen πρῶτος (protos) ve yapıştırmak demek olan κολλα’dan (kolla) bileşiktir.

Protokol Antik Dünya’da bir parşömen ruloya yapıştırılan ilk sayfa demekti. Orta Çağ’da kelime, onaylanmış edimlerin anlatıldığı küçük yazı anlamına geliyordu. Günümüzde protokol, noter belgesi demektir. Görüldüğü gibi Carnap “protokol”u modern anlamda kullanmaktadır.

O nedenle dünyadan söz etmek protokol sözceler ortaya koymaktır. Şimdi bu konuyu açıklamaya çalışalım.

Carnap ve Neurath protokol sözceler ifadesini 1930’lu yıllarda kullandı. Hangi tür sözceler protokol sözcelerdir? Carnap ve Neurath arasında bu konuda bildiğimiz doktriner tartışma yapılmıştır. Bu tartışmaya ilişkin çevirisini sunduğumuz makale oldukça önemli bilgiler vermektedir. Protokol sözcelerin doğasına ilişkin bu tartışmada iki karşıt tez vardır. Birinci teze göre protokol sözceler duyu verilerine dayanır. Carnap bu tezi savunur. Neurath’ın savunduğu ikinci teze göre ise, protokol sözceler bir gözlemcinin duyu verilerine ilişkin açıklamalarından ibarettir.

Temel sözceler çok tartışıldı ve bu tartışmalar hâlâ sürmektedir. Bu sözcelerin en çok tartışılan yönleri şunlardır: Algısal deneyimin sübjektif görünüşü gözleme mi aittir? Temel sözceler konuşanın özel deneyimlerinin mi yoksa herkesin gözlemlediği olayların mı betimidir? Bu sözceler, kuşku duyulamayan, reddedilemeyen ya da yanlışlanamayan sözceler midir? Özel bir sınıfın var oluşunu temel sözceler gibi kabul etmek doğru mudur[3]?

Bu konudaki tartışmalar ne olursa olsun şunlar kesindir: Protokol sözceler:

1. Wittgenstein'ın 1921’de Tractatus'ta yaptığı analizden türer. Burada Wittgenstein demektedir ki, bileşik bir sözcenin anlamı ve doğruluğu onu oluşturan sözcelerin doğruluğuna bağlıdır. Bileşik sözcenin ögeleri de bileşik olabilir. Wittgenstein'a göre felsefî analizin amacı nihaî, temel sözcelere ulaşmaktır. Peki, bu nasıl olabilir? Temel nesne durumlarının mantıksal tablolarını elde etmekle ve adları düzenlemekle. Adları düzenlemek, basit şeylerin mümkün düzenlemesini yapmaktır. Nihaî sözcelere ulaştığımızda analiz son bulur. Protokol sözceler bir ölçüde mantıksal tablolar gibi görülebilir.

2. Protokol sözceler bilimin bir temelini bulma kaygısına cevap verir; temel sözcelerin doğruluğuna ya da yanlışlığına ilişkin kesin cevap arayışıdır. 1934’te Schlick “her bilginin sarsılmaz ve kuşku duyulmaz temelini sağlayan bir sözceler sınıfının araştırılmasın”dan söz eder. Protokol sözceler doğrulanabilirlik ilkesine cevap verir.

Protokol sözceler bir türdür ve onların cinsi “elemanter sözceler” ya da “temel sözceler”dir. Schlick'in “deneyim saptamaları” dediği başka türde temel sözceler de vardır. Bu “deneyim saptamaları”nın özelliği ben merkezli (örneğin ben, şimdi, şurada) ifadeler olmalarıdır. Oysa protokol sözceler (örneğin (X yerinde, t ânında şöyle bir şey) objektif ifadelerdir.

Protokol sözceler etkin süjenin duyu deneyleri yardımıyla ifade edilmelidir, çünkü duyu deneyleri bilginin kesin temelidir. “10 cm. uzunluğundaki ipe asılmış 1 gr.lık bir kütle 3 cm. genişliğinde bir salınım yapar.” şeklindeki bir klasik gözlem sözcesini alalım. Bu tür sözcelerin duyusal veriler kadar kesin statüleri yoktur.[4] Bunlar ancak duyuların doğrudan gözlemlerine dayanan cümleler aracılığıyla ifade edilmelidir. Sonuç olarak bilimsel teorilerin tüm vokabülerini sadece gözlem teorilerini kullanan sözceler yardımıyla ifade edebiliriz. Her bilimsel “sözce şu ya da bu anda, şu ya da bu yerde, şu ya da bu durumda gözlemlendi, gözlemleniyor veya gözlemlenecektir.” şeklindeki sınırlı sayıda protokol sözcelerine indirgenebilmelidir. Yine de bilimsel teorilerde “elektron”, “manyetik alan” gibi indirgemenin daha zor göründüğü terimler vardır. Carnap’ın “teorik terimler” dediği bu tür terimler, teorinin tümüyle gözleme dayalı vokabülerine çevrilebilir mi? Carnap 1928’de yayınladığı Dünyanın Mantıksal Kuruluşu adlı kitabında bu soruya Mach gibi olumlu cevap verir. Carnap bu kitabında bilen süjenin duyulur deneyimlerini sisteminin temel ögeleri gibi görür.[5] Ona göre sözcelerin karmaşıklık düzeyleri arasında hiyerarşi vardır. Bu hiyerarşide her üst düzey sözce, aşağı düzey sözceye indirgenebilir. Bu indirgeme Carnap’a göre “konstrüktif tanımlar” dediği şeyle yapılır. Bu tanımlamalar sözceleri değiştirmeye izin verir; üst düzey sözcelerin eşdeğerini verir. Sonuç olarak Carnap’a göre her bilimsel sözceyi duyulur deneyimler gibi, en aşağıdaki objelere dayanan bir sözceye indirgemek mümkündür. Bir bilimsel teorinin tüm terimleri, protokol sözcelere çevrilebilir, teori sadece gözlemlenebilir realitelere dayanan genel yasalar aracılığıyla ifade edilebilir.[6]

Carnap 1934 yılında yazdığı La syntaxe logique du langage’da, (Dilin Mantıksal Sentaksı) elemanter yaşantıların yerine indirgenemez veriler olarak gözlem protokollerini koyar. Gözlem protokolleri denetlenebilme bakımından psikolojik doğadaki elemanter yaşantılara üstündür. “Bir kelime ancak bu kelimenin bulunduğu sözceler protokol sözcelere yani duyusal deneyimlerimizi ifade eden elemanter sözcelere indirgenebilirse anlamlıdır.”[7] Bilimin sözceleri protokol sözcelerden türetilemez. Bilimin sözcelerinin protokol sözcelerle ilişkisi, zayıf doğrulama sayesinde kurulabilir. Carnap Les fondements logiques des probabilités’de (Olasılıkların Mantıksal Temelleri) şunu ortaya koyar: “Her tümevarımsal akıl yürütme, olasılık terimleriyle bir akıl yürütmedir. Tümevarımsal mantığın bütün ilkeleri ve teoremleri, analitiktir.[8]

Carnap’a göre protokol sözceler deneysel verileri ifade eder ve objektiftir, çünkü onlar, bireysel algılar arasındaki biçimsel ilişkileri betimler ve algıların nicel, sübjektif içeriklerini soyutlar. Bilimsel betim, objelerin özlerini değil; fakat sadece yapılarını içerebilir. İnsanları dilde birleştiren şey, yapısal formüllerdir. Bu formüllerde ortak bilgilerin içerikleri kendiliklerinden hazırdır.[9] Kırmızılık ve haz gibi sübjektif nitelikler, bilginin değil; sadece deneyimin nitelikleri gibidir. Optik, sadece bir kör tarafından ilke olarak akla uygun görülen şeyi kabul eder.

Moritz Schlick de benzer bir görüşü savunur. O demektedir ki, bilme kapasitemiz, ifade etme ve tasavvur etme kapasitemize bağlıdır. İfade edilebilen her şey, bilinebilir.[10]

Fakat Neurath, protokol sözcelere ilişkin bu görüşlere katılmaz, çünkü o, doğrulama ilkesine sıkı sıkıya bağlı kalır. Ona göre protokol sözceler de doğrulanmalıdır. Protokol sözceler, reddedilebilme imkanı olan sözcelerdir. Bir sözceyi belirleyen şartlardan biri, doğrulanabilmesidir.[11] Fiziğin tüm yasaları ve sözceleri değişebilir. Aynı şey protokol sözceler için de geçerlidir. Neurath, şöyle düşünmektedir: Saf protokol sözceleri belirlemek için araç yoktur. Dilin temel sözceleri, protokol sözceler değildir; fakat belirsiz ve analiz edilmemiş terimler stokundan ibaret gündelik dilimizin sözceleridir. Neurath, gündelik dilden hareket etmeyi ve fizikçinin bilimsel diline ulaşana kadar gündelik dili metafizikten arındırmayı önerir.

Carnap’ın ve Neurath’ın görüşlerini tümüyle paylaşmayan Schlick, protokol sözcelerin doğrulanma zorunluluğunu kabul eder. Fakat o, şuna da dikkat çeker: Neurath, dilin göreceliliğinden çıkmak için bilimsel dilin iç tutarlılığını dikkate almanın zorunlu olduğunu söyler. Fakat açıktır ki, dilin iç tutarlılığı kavramı tatmin edici değildir. İç tutarlılığı hakikatin ölçütü diye alırsak, perilere ilişkin uydurma hikayeleri, doğru diye kabul etmemiz gerekir.[12] Kuşkusuz Schlick şunu kabul ediyordu. Tutarlık, hakikatin zorunlu bir şartıdır; ama bu, yeterli değildir. Gerçekte bilimsel dili daha tutarlı hale getirmek için, bilimsel dilden elenmesi gereken sözceleri seçmek için bir ölçüt zorunludur. Bu ölçüt de olgulara uygun olmadır. Perilere ilişkin hikâyeleri bilim dilinden dışlamanın tek yolu budur. Schlick bu ölçütün de temel sözceler dediği şey olduğunu söyler; temel sözceler’in protokol sözcelerle hiç de aynı şey olmadıklarını belirtir. bu temel sözceler gerçekte deneysel gözlemleri birbirine bağlamazlar; fakat bilimsel dilin ve empirik realitenin temas noktalarını oluştururlar. Realite ve bilgi arasındaki bu temas noktaları, Schlick tarafından hipotezler olmayan tek sentetik sözceler gibi görülür. Sadece bu sözceler bilimsel hipotezlerin tutarlı bir sisteminin olgular ortasında bir yol bulmalarına izin verir.[13]

[1] Hervé, Les limites de la connaissance, Odile Jacob, Paris, 2000, p. 26.

[2] Ayer, Langage…, p. 108.

[3] Armengaud, Françoise, “ Protocolaires énoncés” Encyclopædia universalis.

[4] Loc. cit.

[5] Ibid., p. 26.

[6] Loc. cit.

[7] Carnap, R., “Dépassement de la métaphysique par l’analyse logique du langage”, dans Manifeste de Cercle de Vienne, sous la direction d’Antonia Soulez, PUF, Paris, p. 158.

[8] Godin, p. 807.

[9] Malherbe, p. 57.

[10] Schlick, M., “Le tournant de la philosophie”, in Expériences, théories et méthodes, sous la direction de Sandra Laugier et Pierre Wagner, Vrin, Paris, 2004, p. 83.

[11] Malherbe, p. 58.

[12] Schlick, “Le tournant de la philosophie”, p. 86.

[13] Loc. cit.

4 Mart 2022 Cuma

Searle’ün Zihin Anlayışına Eleştiri

1 Dış gerçeklik açısından:

Bu eleştirimizde zihnin gerçekten var olup olmadığını ele alacağız. Konuyu şu soruyla açıklamaya başlayacağız: Zihin ontolojik olarak var mıdır?” Yoksa hipotetik bir kavram mıdır?

Bu konuda şunları söyleyebiliriz: Zihin Searle’ün iddia ettiği gibi doğal biyolojik değil; Batı kültürünün bir kavramıdır. Homerosta’ki ruh tasavvurunun evrimleşerek günümüze gelmiş şeklidir. Ruh Homeros zamanında hayat anlamına geliyordu ve soluk almak demek olan ψυχή’yle (psykhe), eş anlamlıydı. Grekler bu kelimeye daha sonra çok farklı etkinliklerimizin merkezi anlamını verdiler. Düşünme de bu etkinliklerin en önemlisiydi. Descartes yukarıda psikolojik ögeler söylediğimiz gibi kavramı sekülerleştirmek için psikolojiden arındırdı beynin ve nöronların görüntülenmesiyle nörolojik-biyolojik bir temele dayandırılmaya çalışılan hipotetik ve mit bir kavramıdır. Bir inanç konusudur. İster entelektüel isterse duyusal aktivitelerimiz olsun; bunların vuku buldukları bir yer gibi anlaşılan zihin yoktur. Algılama fark etme hatırlama, umma, korkma bekleme vs. gibi kapasitelerimizin/yatkınlıklarımızın yeri zihindir.” mitolojisi, Batı düşüncesinde zihni mekânsallaştıran bir metafordur. Bu metafor “duyguların yeri kalptir.” mitolojisinden hiç de farklı değildir.

Zihnin gerçeklik değil de metafor olduğunu ileri sürerken şu üç gerekçeye dayanacağız:

A. Varoluş niteliklere sahip olan şeyin doğrudan deneyimi açısından: Nitelikler, nitelikler olarak yoktur; bir şeyin nitelikleri olarak vardır. Ya da var olanı özgün nitelikleriyle biliriz. Niteliklerin nede bulunduğunu doğrudan gözlemleriz. Örneğin kırmızılığı gülde, yeşilliğin yaprakta, yumuşaklığın pamukta, yuvarlaklığın kürede vs. olduğunu biliriz. Bulunmaya ilişkin gramer şudur: “Adı… olan ve … niteliğine sahip bir şey vardır. Bu deneyimin sonucunda “X, ..dir.” Örneğin “Kitap kapağı denen ve rengi mavi olan bir nesne vardır.” Deneylemek duyu organları yetersiz ise görüntüleme teknikleriyle yapılabilir. Örneğin atomların elektronların deneyimi böyledir.

Zihne gelince; ona ilişkin doğrudan bir deneyim yoktur. Onun varlığı İnsanın zihinsel denen durumlarının deneye değil de birinci şahıs tanıklıklara dayanarak ifade edilir. “Üzülüyorum.”, “Seviniyorum.”, “Mutluyum.” gibi içsel durum ifadeleri olgu sözceleri değil, yaşantı ifadeleridir.

2 Reel antropoloji açısından. Bu açıdan “zihin” tıpkı beynimiz dahil bedenimizin organları gibi bütün kültürlerde var olan bir kavram değildir.

3 Fiktif antroploji açısından: Fiktif antropoloji ise reel antropolojik verilerden hareketle yapılan çıkarımlardır.” Fiktif antropoloji: Bizimkine az veya çok benzeyen ve dilimizi hiç bilmeyen bir topluluk olsun. Onların üyeleri bizim aramızda yaşasın. Onların zihni olmadığını düşünelim. Onlar bizim eylemlerimizi gözlemlesinler; ne zaman hangi eylemleri yaptığımıza baksınlar. Bir süre sonra bizimi eylemleri yapma nedenimizi anlayacaklardır. Biz onların dilini onlar da bizim dilimizi öğrenebilirler ve bizimle iletişim kurabilir. Böylece onlar düşüncelerini duygularını acılarını, hoşnutsuzluklarını, depresyonlarını, yaşama sevinçlerini vs. bize ifade edebilirler. Zihinsiz olmalarına rağmen reaksiyonlarının zihni olan insanların reaksiyonlarıyla aynı olduklarını görebiliriz. olan kişiler asıl ifade ederler? Bizim için bunu bilmek de önemlidir. Daha iyisi şunu keşfettik: Fizyoloji ve psikoloji laboratuvarlarımız bu insanlara dair, doğru ve bilimsel bilgiler verebilir; çünkü onların dilleri dâhil, reaksiyonları tümüyle ruhu olan insanların reaksiyonlarıyla aynıdır. Onlara yazımızı, sayı saymayı, kafadan hesap yapmayı öğretebiliriz. Onlara düşündüklerini, kafadan hesaplama yaptıklarını, üzüldüklerini, sevindiklerini, umut ettiklerini vs. dikkate alarak şöyle diyebiliriz: Sanki sizin de bizimkine benzeyen bir zihniniz vardır. Onlar bunu kabul etmeyeceklerdir ve şöyle diyeceklerdir: Biz sizden sizin dilinizi ve hesaplama biçimini vs. öğrendik. Sizin sahip olduğunuz şeye zihne biz sahip değiliz; bu nedenle sizin sahip olduğunuz zihni bilemeyiz. Sizin bize öğrettiğiniz kafadan hesaplamayı, verdiğiniz emirleri spontane olarak yaparız.

Burada şu tezi ortaya koyabiliriz: Kapasite ve tepki eylemlerinin iki türü vardır.